Litwa Środkowa (2): Zręby państwowości
W memoriale do władz polskich gen. Żeligowski tuż po zajęciu Wilna podaje motywy swoich pierwszych posunięć politycznych jako głowy państwa Litwy Środkowej: "Uznając siebie za władzę tymczasową, zorganizowałem w porozumieniu z miejscowemi czynnikami politycznemi Zarząd Cywilny, głównem zadaniem którego było zwołanie Sejmu, mającego o przyszłych losach kraju stanowić. Zamiary zaborcze Litwinów, wroga postawa bolszewików, katastrofa gospodarcza kraju, agitacja wywrotowa, oraz niekorzystna sytuacja militarna stawiały władzę moją w bardzo ciężkiem położeniu. Władza w takich warunkach musi być silną, autorytet jej powinien być oparty na sile militarnej z jednej i zaufaniu ludności z drugiej strony. Dlatego też dążyłem do zorganizowania siły wojskowej - przez ogłoszenie poboru roczników i jak najrychlejszego zwołania Sejmu".
Odezwa i Dekret Nr 1 oraz Nr 2 gen. L. Żeligowskiego o tworzeniu podstaw pańswowych Litwy Środkowej.
12 października 1920 r. zostały wydane dwa podstawowe dekrety gen. Lucjana Żeligowskiego. Dekret Nr 1 Naczelnego Dowódcy proklamował państwowość Litwy Środkowej w granicach ustalonych traktatem litewsko-bolszewickim z dnia 12 lipca 1920 r. na wschodzie oraz linią demarkacyjną polsko-litewską z czerwca 1920 r., od strony północno-zachodniej. Granice wskazano bardzo ogólnikowo, w rzeczywistości władze Litwy Środkowej kontrolowały terytorium mniejsze, ponieważ jeszcze w końcowym etapie wojny z bolszewikami wojska polskie obsadziły część gmin powiatu Lidzkiego i Oszmiańskiego oraz powiat Dziśnieński i część Święciańskiego, a następnie wprowadzono tam polską administrację. Natomiast od strony północno-zachodniej stały wojska litewskie, które stopniowo wypierano poruszając się w kierunku dawnej linii demarkacyjnej, co do listopada 1920 r. udało się tylko częściowo.
Mapa ukazująca terytorium Litwy Środkowej według Dekretu Nr. 1 gen. L. Żeligowskiego. Źródło: Wikipedia
W herbie państwa znalazły się na czerwonej tarczy Orzeł Biały i Pogoń, tak samo te symbole na czerwonym tle umieszczono na fladze Litwy Środkowej. Następnie Dekret zapowiadał Zwołanie Sejmu Ustawodawczego, który miał zadecydować o dalszych losach tej ziemi oraz miał zastąpić zwierzchnią władzę, do tego czasu sprawowaną przez gen. Żeligowskiego oraz Tymczasową Komisję Rządzącą - organu władzy wykonawczej. Do tego kroku przygotowania poczyniono jeszcze 2 października 1920 r. w Grodnie. Wówczas gen. Żeligowski wziął udział w posiedzeniu przyszłego rządu Wileńszczyzny, którego skład, nazwa oraz kierownictwo wtedy były ustalone.
Dekret Nr 2 podawał skład Tymczasowej Komisji Rządzącej, gdzie się znalazły osoby o różnych zapatrywaniach politycznych, a przede wszystkim różniące się wizją o przyszłości Wileńszczyzny. Łączyła jednak wszystkich chęć działania na rzecz ojczystej ziemi oraz posiadane do sprawowania władzy kompetencje.
Mapa ukazująca terytorium, gdzie realnie działała administracja Litwy Środkowej. Źródło: Wikipedia
Przewodniczącym Komisji oraz Dyrektorem Departamentu Spraw Wewnętrznych został znany wileński adwokat Witold Abramowicz. Posiadał już doświadczenie polityczne, gdyż wcześniej, w 1919 r. sprawował funkcje prezydenta miasta Wilna. Dyrektorem Departamentu Obrony Krajowej został płk Leon Bobicki, doświadczony żołnierz i organizator, był także szefem sztabu Naczelnego Dowództwa Wojsk Litwy Środkowej. Jerzy Iwanowski - inżynier, oficer WP, działacz PPS - objął Departament Spraw Zagranicznych. Brat Jerzego, Wacław Iwanowski, uważał się za Białorusina i działał na rzecz odrodzenia białoruskiego. W 1918 r. był nawet ministrem oświaty Białoruskiej Republiki Ludowej, zakładał białoruskie szkoły oraz wydawał pismo literackie „Рунь”. Popierał ideę federacji Białorusi z Polską, znalazł się w rządzie Litwy Środkowej jako dyrektor Departamentu Aprowizacji, czasowo pełnił również funkcję dyrektora Departamentu Rolnictwa i Lasów. Tu warto przypomnieć także o wyborze życiowym kolejnego z braci, Tadeusza Iwanowskiego, na Litwie znanego jako Tadas Ivanauskas. On akurat znalazł się po innej stronie granicy, działał na rzecz litewskiego odrodzenia narodowego, a przede wszystkim został naukowcem, założył w Kownie ZOO oraz znane Muzeum Zoologiczne, po II WŚ był dyrektorem Instytutu Biologii Akademii Nauk Litwy. Bracia Iwanowscy są wyjątkowym przykładem poszukiwania tożsamości narodowej nawet w obrębie jednej rodziny w nowych okolicznościach, nacechowanych nacjonalizmem.
Inny członek TKR, dziennikarz Aleksander Zasztowt także współpracował z narodowym ruchem białoruskim, w TKR został dyrektorem Departamentu Komunikacji i robót Publicznych. Teofil Szopa objął stanowisko dyrektora Departamentu Przemysłu, Handlu i Odbudowy. Ten inżynier był znany w Wilnie, gdyż wcześniej współpracował z architektem Antonim Wiwulskim i od lat kierował budową Kościoła Najświętszego Serca Pana Jezusa. Dyrektorem Departamentu Pracy i Opieki Społecznej (czasowo również dyrektorem Departamentu Sprawiedliwości) został Mieczysław Engiel, działacz katolicki, adwokat, ochotnik w wojnie polsko-bolszewickiej. Szopa i Engiel w TKR byli przedstawicielami założonego w 1918 r. Towarzystwa Straży Kresowej, którego zadaniem było powiązanie ziem dawnego WKL z Polską, wspierania idei federacyjnej Piłsudskiego.
W listopadzie 1920 r. TKR uzupełnili Seweryn Ludkiewicz (na stanowisku Departamentu Rolnictwa i Lasów oraz prezesa Centralnego Urzędu Ziemskiego), Antoni Jankowski (Departament Oświaty) oraz Aleksander Achmatowicz (Departament Sprawiedliwości). Ostatni - z pochodzenia Tatar, muzułmanin. Zespół Komisji pod względem narodowościowym odzwierciedlał w pewnym stopniu skład narodowościowy Wileńszczyzny. Oczywiście zabrakło w niej nieprzychylnych Polakom Litwinów oraz Żydów - społeczność żydowska zdystansowała się wobec polsko-litewsko-białoruskiego sporu o Wilno w oczekiwaniu na ostatecznie ustalenie jego przynależności w nowych realiach geopolitycznych. Drugim po jidisz, a czasem nawet pierwszym językiem większości tej społeczności był język rosyjski, chociaż wielu Żydom Ziemi Wileńskiej wciąż bliska była także kultura i język polski.
W ówczesnym składzie TKR odczuwało się istotny wpływ "krajowców": Abramowicza, Bobickiego, braci Iwanowskich. Engiel i Szopa, chociaż nastawieni na inkorporację Wileńszczyzny do Polski, w wielu sprawach jednak popierali poczynania "krajowców". 
Skład Tymczasowej Komisji Rządzącej Litwy Środkowej od października 1920 do stycznia 1921 r. Źródło: Archiwum Akt Nowych
Idea "krajowców" zrodziła się w Wilnie na początku XX w., skupiała nieliczną grupę inteligencji polskiej opowiadających się za zasadą współżycia w jednym państwie narodów ziem dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, przede wszystkim Polaków, Litwinów i Białorusinów. Podkreślali unikalność wielokulturowej struktury ludności uważanej przez nich za Litwinów w pojęciu wspólnego terytorium ich ojczystego kraju, w przeciwieństwie do powszechnej w ówczesnej Europie teorii narodowej, opierającej się głównie na wspólnocie językowej narodu.
Początkowo krajowcy za cel stawiali posiadanie autonomii Litwy w składzie Imperium Rosyjskiego, aby jakoś przeciwstawić się zarówno nasilanej urzędowej rusyfikacji, jak też rodzącym się nacjonalizmom - głównie litewskiemu i polskiemu. Prekursorem krajowej idei był Roman Skirmunt. Później na czoło tego ruchu wysuwają się inni działacze. "W Wilnie najwybitniejszym krajowcem jest adwokat Tadeusz Wróblewski i przyjaciel jego Ludwik Abramowicz. Obaj dążą aż do śmierci (Abramowicz umarł w r. 1937) do unii Wilna z państwem litewskim, niezależnie od tego, czy to państwo będzie czy nie będzie połączone z państwem polskiem." - pisze Stanisław Cat Mackiewicz w "Historii Polski", a następnie wymienia cele polityczne innej grupy "krajowców" - federalistów: "Od krajowców odstrychnęła się na tym tle już w 1920 r. grupa federalistów, którzy także dążyli do związku Wilna z Kownem, lecz warunkowali go połączeniem tego państwa z państwem polskiem. Najżywszym publicystą federalistów był Ludwik Chomiński, ziemianin, lecz radykał społeczny, późniejszy poseł "Wyzwolenia", a podział państwa litewskiego na kantony - polski z Wilnem, białoruski z Mińskiem i litewski z Kownem - był pomysłem Marjana Świechowskiego jeszcze w r. 1919 w Krakowie, gdzie Świechowski, aczkolwiek kownianin, przebywał". Idee swoje wyrażali głównie w "Gazecie Krajowej", a poprzez swoich przedstawicieli w TKR mogli wywierać wpływ na losy Wileńszczyzny.
Ze środowiska "krajowców" zaproszenie do współpracy z rządem Litwy Środkowej otrzymał również prawnik Michał Römer (lit. - Mykolas Romeris). Kiedyś, przejęty ideą odzyskania wolności i federacji polsko-litewskiej, działał nie tylko słowem, ale też czynem, bowiem znalazł się w legionach Piłsudskiego, pomimo wieku zbliżającego się do czterdziestki. Jednakże Römer odmówił współpracy z Żeligowskim i Abramowiczem, a w dzienniku zapisał: "Nigdy nie przyłożę ręki do sprawy, która rozpoczęta została pod znakiem wojny domowej". Potępił działania Piłsudskiego i jego metodę faktów dokonanych w realizacji koncepcji federacyjnej. Niedługo po "buncie" Żeligowskiego opuścił Wilno i rozpoczął działalność na rzecz rodzącej się Republiki Litewskiej (jego rodzinny majątek Bohdaniszki koło Rakiszek pozostawał po "kowieńskiej" stronie granicy).
Idee i plany "krajowców" nie znalazły dużego poparcia w społeczeństwie Wileńszczyzny. Dla większości najbardziej aktualnie były sprawy bieżące, materialne, kłopoty dnia codziennego, bądź nawet po prostu walka o przeżycie w ogołoconym wojnami i okupacjami kraju. Tymczasowa Komisja Rządząca stanęła przed rozwiązaniem szeregu problemów natury wojskowej, gospodarczej i politycznej.
CDN
Normal 0 false false false MicrosoftInternetExplorer4
Źródła:
Archiwum Akt Nowych, Akta Lucjana Żeligowskiego
Zenon Krajewski, Geneza i dzieje wewnętrzne Litwy Środkowej (1920-1922), Lublin 1996
Stanisław Mackiewicz (Cat), Historja Polski od 11 listopada 1918 r. do 17 września 1939 r., Warszawa 1990
Jan Sawicki, Michał Römer a problemy narodowościowe na ziemiach byłego WKL, Toruń 1998
Normal 0 false false false MicrosoftInternetExplorer4
