Ważny ślad pamięci – pomnik Józefa Montwiłła w Wilnie

Józef Montwiłł był postacią wielowymiarową i za taką uważa się go nadal, gdy czasami przypomina się o jego działalności na wielu polach. Zmarł w Wilnie w 1911 roku i prawie natychmiast powstał plan, aby uhonorować go pomnikiem. Akcję zainicjował Stefan Okulicz i spotkała się ona ze zrozumieniem i poparciem licznego kręgu osób, dla których zmarły był symboliczną wręcz postacią. Na wniosek Okulicza, projekt pomnika wykonał Bolesław Bałzukiewicz. Kierujący akcją zaczęli starać się o zgodę gubernatora na wzniesienie pomnika: „gdzieś na mieście”. Władze carskie sprzeciwiły się zdecydowanie i planu nie udało się zrealizować.


Projekt pomnika Józefa Montwiłła, dłuta Bolesława Bałzukiewicza z 1911 roku (niezrealizowany).

Inna sytuacja była z pomnikiem nagrobnym filantropa na Rossie. Trzy lata później (w 1914 r.) udało się natomiast wznieść pomnik na grobie Montwiłła na cmentarzu Rossa. Ozdobiony został piękną rzeźbą przedstawiającą figurę kroczącego anioła z pochodnią. Posąg umieszczony został na dwustopniowym cokole w opasce oraz rytym napisem: „Niech żywi nie tracą nadziei i przed narodem niosą oświaty kaganiec”. Powstała ponadto płycina z dwoma aniołkami i medalion z płaskorzeźbą zmarłego. Autorem całości był warszawski artysta rzeźbiarz Zygmunt Otto, a odlewy z brązu wyszły z zakładu Leona Krantza.


Pomnik anioła i medal na grobie Józefa Montwiłła na Rossie. Fot. ze zbiorów Autora

Przenieśmy się w czasie o kilkanaście lat później, aby znaleźć się w pokoju gościnnym mieszkania Ludwika Ostrejki (ulica Tatarska 1 m 12). To tutaj od 1925 roku spotykali się inicjatorzy ponownej akcji, której celem znów było wystawienie pomnika Józefa Montwiłła. Pierwsze zebranie odbyło się tym razem z inicjatywy właścicieli domów w Kolonii Montwiłłowskiej na Łukiszkach. Wśród nich byli m.in.: przyszły prezydent Wilna Józef Folejewski oraz Witold Abramowicz i Adam Piłsudski. Zwrócili się oni do Ostrejki, jako człowieka który był przyjacielem i współpracownikiem Montwiłła, a który miał także rozległe kontakty i był świetnym organizatorem. Zebrani podkreślali, że chodzi im o godne uhonorowanie „wielkiego – Kraju i Miasta obywatelowi” i dodawali, iż chcą w ten sposób „spłacić dług wdzięczności Wilna” wobec niego. Przypominano, iż Józef Montwiłł był założycielem ponad dwudziestu instytucji społecznych, którymi bezpośrednio lub pośrednio kierował[1].

Gospodarz podjął się zadania i dzięki jego staraniom sprawą zajęło się Wileńskie Towarzystwo Popierania Pracy Społecznej im. Stanisława i Józefa Montwiłłów (WTPPS)[2]. Czesław Jankowski wspierający czynnie akcję apelował tymczasem szerzej, pisząc: „Wystarczy przypomnieć, ile mu obowiązani są ci, co dzieciństwo sieroce spędzili pod dachem tak licznych filii Montwiłłowskiego Towarzystwa Opieki nad Dziećmi; ile zawdzięczają wileńskie rękodzieła […]. Niech przyłożą ręce do uczczenia jego pamięci wszyscy, którzy, w ciągu tylu lat: bądź w powołanej przez niego do życia «Lutni» udział brali w jej oświatowo-artystycznej działalności, bądź z tej działalności korzystali; małoż to jeszcze w Wilnie urzędników i robotników, którzy z ciepłem w sercu uczuciem wspominają Józefa Montwiłła? Inne jakie miasto dawnoby się zdobyło na odruch słusznego i szlachetnego pietyzmu względem pamięci obywatela, którego osobiste zasługi i przymioty pozostały na zawsze chlubą – Wilna i naszego kraju”.

Dalsze kroki związane z pomnikiem zaczęto szczegółowo planować, zwłaszcza zagadnienia realizacji artystycznej i architektonicznej całości. Pierwotny plan zakładał, iż wykorzystane zostanie popiersie Montwiłła, wykonane niegdyś przez rzeźbiarza Józefa Noworytto (wg maski pośmiertnej, zdjętej przez tegoż artystę). Drugim zagadnieniem było miejsce, w którym pomnik powinien stanąć. Podczas dyskusji, przedstawiciele Towarzystwa zaproponowali, aby był to tzw. Park Montwiłła przy ulicy Witebskiej 21 w pobliżu Kolonii Mieszkaniowej (Bankowej) na Rossie. Od kilkunastu już lat stała tam niewykorzystana betonowo-kamienna konstrukcja z cokołem/kolumną, na której stanąć miało kiedyś popiersie Adama Mickiewicza.


Popiersie J. Montwiłła dłuta J. Noworytto i cokół w Parku Montwiłłowskim. Fot. ze zbiorów Autora

Część osób (w tym sam Ostrejko) uznała jednak, iż zaniedbany park na Rossie, położony z dala od centrum miasta nie jest miejscem dobrym na uczczenie pamięci wybitnego człowieka. Przedstawiciele zarządu Banku Ziemskiego zadeklarowali wobec tego, iż instytucja odda pod pomnik część należącego do niej placu. Był to skwer obok Teatru „Lutnia”. Znajdował się on w głębi dziedzińca, na który prowadziło przejście od strony ulicy Mickiewicza. Zgodnie z tym planem stanąć tam miały: kolumna przeniesiona z „Parku Montwiłła”, a na niej popiersie. Wskazane miejsce jednak także nie wszystkim odpowiadało. Uważano, że „plac bankowy przy Lutni, jest zbytnio schowany przed oczami mieszkańców Wilna". Nie osiągając porozumienia, podczas jednego z kolejnych spotkań tego samego roku, postanowiono wreszcie zwrócić się w tej sprawie z prośbą do władz miasta. Komitet chciał uzyskać zgodę na ustawienie pomnika na którymś z placów miejskich położonych gdzieś w centrum.

Magistrat początkowo nie zamierzał przekazać żadnego z placów, ale zaoferował udzielenie pomocy przy realizacji pomnika obok „Lutni” (miasto miało sfinansować demontaż i przewiezienie kolumny z Rossy, przekazać cement na wykonanie fundamentu itp.). Ostrejko wraz z kilkoma osobami nie poddawał się i rozmowy z miastem toczyły się nadal. Wreszcie udało się przekonać wiceprezydenta Wilna, Jana Łokuciewskiego, który obiecał, że sprawę przydziału miejsca na pomnik wniesie pod obrady Rady Miasta.

Od początku 1927 roku, sprawę pilotował dalej komitet "pomnikowy" wyłoniony z grona inicjatorów. Do komitetu weszli m.in.: główni członkowie WTPPS (z Ostrejką na czele), delegaci zarządu Banku Ziemskiego, prezydent Wilna – Witold Bańkowski, wiceprezydent Jan Łokuciewski oraz Ferdynand Ruszczyc i prezes sądu administracyjnego Lucjan Bochwic. Ruszczyc zaproponował, aby pomnik stanął na placu przy zbiegu ulic Bonifraterskiej z Ludwisarską (miejsce, w którym obecnie stoi pomnik Wawrzyńca Gucewicza). Rozpatrywano także (lecz dość luźno) miejsce przed gmachem Towarzystwa Przyjaciół Nauk w pobliżu Zielonego Mostu. Podczas omawiania kwestii zdobycia funduszy na realizację pomnika, „bankowcy” zadeklarowali przeprowadzenie zbiórki wśród swoich pracowników.

Pod wpływem kolejnej sugestii Ruszczyca, zmieniła się także całkowicie koncepcja przyszłego pomnika. Popiersie dłuta Noworytty zaczęto uważać za zbyt małe. Obawiano się - zresztą słusznie - że projekt będzie „ideowo” zbytnio zbliżony do monumentu z popiersiem Moniuszki, stojącym przy kościele Św. Katarzyny. Komitet zdecydował ostatecznie, aby zlecić wykonania projektu całkiem nowego pomnika. Jeden z przedstawicieli komitetu udał się w tej sprawie do Warszawy. Prowadził tam rozmowy m.in. z rzeźbiarzem Zygmuntem Otto (autorem rzeźby na pomniku nagrobnym Montwiłła na Rossie) oraz Józefem Makowskim. Artyści odmówili jednak przyjęcia zlecenia, gdyż pochłonięci byli w tym czasie realizacją innych projektów.

Wszystko zaczęło iść od tej pory bardzo powoli. Nie było projektu, nie było pomocy Magistratu i nadal nie było porozumienia odnośnie lokalizacji. Jesienią 1927 roku podczas jednego ze spotkań komitetu padła propozycja, aby pomnik stanął na skwerze przy ulicy Trockiej, między kościołem Franciszkanów, a kaplicą Suzinowską. Wiadomo było powszechnie, iż dawny klasztor franciszkański był miejscem, w którym: „działalność obywatelska Montwiłła pozostawiła najtrwalsze oraz najokazalsze pamiątki i ślady”. Tym razem prawie jednomyślnie zaakceptowano tę propozycję. Ponieważ plac był w tym czasie własnością miasta, wobec czego zwrócono się do Magistratu o zgodę na realizację.

Członkowie komitetu zaakceptowali również propozycję Ruszczyca, aby twórcą nowego pomnika został artysta rzeźbiarz Bolesław Bałzukiewicz, który drugi raz gotów był podjąć się tego zadania. Walerian Charkiewicz podkreślał symboliczny wymiar tej kandydatury, bowiem Bałzukiewicz był niegdyś pierwszym z uczniów Szkoły Rysunkowej, który został stypendystą Montwiłła.

Sprawa na pewien czas znów przycichła i Cz. Jankowski martwił się, aby nie utknęła ona w martwym punkcie jak inne pomnikowe plany Wilna, choćby Mickiewicza czy Syrokomli[4]. Napisał o tym artykuł i obok wyrażenia swoich obaw, nakreślił także w skrócie założenia ideowe, jakimi kierowali się inicjatorzy upamiętnienia działacza: „Będzie pomnik Montwiłła przypominać potomności, jak my tu pod takimi przewodnikami stali u pracy u podstaw – jak na szańcach, co nie dały się zrównać z ziemią. […] Nie byłoby gdzie tu nawet przysiąść do roboty panom regionalistom, jeśliby tacy, jak Józef Montwiłł nie uratowali, choć piędzi gruntu dla polskiej nogi”.

Wreszcie jesienią 1928 roku Bałzukiewicz przedstawił komitetowi model pomnika Montwiłła, który docelowo zrealizowany miał zostać z brązu (postać) i kamienia (podstawa). W grudniu profesor informował jeszcze, iż w rozwinięciu swojego projektu założył wraz z architektem, że przy podstawie kolumn będzie rodzaj kamiennych ramion ze stopniami i ławami, na których można będzie usiąść. Zaznaczał, że rozwiązanie takie było modne zagranicą w przypadku pomników filantropów i działaczy społecznych. Warto pamiętać o tej propozycji złożonej pod koniec 1928 roku, gdy dojdziemy już do ostatniego etapu sprawy pomnika. Projekt wszystkim się podobał i został zaakceptowany.

Kiedy nadal nie było decyzji odnośnie miejsca, Ferdynand Ruszczyc i Juliusz Kłos zgłosili tymczasem członkom komitetu, iż ich zdaniem, znacznie lepszą lokalizacją dla pomnika będzie niewielki skwer na rogu ulic Zawalnej i Trockiej (przy zachodniej ścianie domu margrabiny Janiny Umiastowskiej). Łatwo policzyć, że była to już piąta propozycja „pomnikowego” miejsca. Praktycznie wszyscy przyjęli tę propozycję i złożony został wniosek do władz miasta o udzielenie tego placu. Prezydent Wilna, podejmując przedstawicieli komitetu, zapewniał, że radni prośbę rozpatrzą pozytywnie. Poprosił jednocześnie, aby przez obradami rady przekazać mu całościowy projekt zagospodarowania wskazanego placu.

Znów minęło jednak kilka miesięcy, podczas których nic się działo. Dopiero w maju 1929 roku, sprawa lokalizacji pomnika trafiła na posiedzenie komisji urbanistycznej przy Magistracie. Nowy wiceprezydent Wilna (był nim w tym czasie Witold Czyż) zaprosił na obrady L. Ostrejkę, przewodniczącego Komitetu Budowy Pomnika. Po wysłuchaniu jego wyjaśnień zebrani zgodzili się, że założenie ideowe i projekt Bałzukiewicza nie budzą żadnych obiekcji, lecz sprawę przyznania placu należy jeszcze raz rozważyć. „Urbaniści” mieli o tym zdecydować mając na uwadze dwie zgłaszane wcześniej lokalizacje: skwer franciszkański i plac przy domu Umiastowskiej od strony ulicy Zawalnej. Przed ostateczną decyzją, Ostrejko miał dostarczyć szkice i rysunki orientacyjne dla każdego z tych miejsc. Miały one uwzględniać kompozycję pomnika z otoczeniem.

Nieco zaskakującą sprawą był list, jaki na swój adres otrzymała w tym czasie siostrzenica J. Montwiłła. Prezydent Wilna zapewniał w piśmie, że do dyspozycji komitetu będzie plac na rogu Zawalnej i Trockiej i treść korespondencji odebrano jako wstępną zgodę. Komitet zdecydował się wobec tego na pokrycie kosztów opracowania ostatecznego kosztorysu i szczegółowego planu dopasowanego tylko do tego miejsca. Wydawało się, że jest już blisko końca uzgodnień i nawet margrabina Janina Umiastowska zadeklarowała, że zasili fundusz budowy kwotą 1500 zł, pod warunkiem jednak, że pomnik faktycznie stanie na placu przy jej domu.


Mały plac na styku ulic Zawalnej i Trockiej, który rozpatrywano jako miejsce wzniesienia pomnika (po prawej stronie dom margrabiny Janiny Umiastowskiej)

Miejsce podobało się praktycznie wszystkim. Dalsze kroki zapowiadały się dobrze, lecz oto: „jak to w sprawie pomników wileńskich, tradycyjnie już wręcz”, musiał i tym razem wybuchnąć skandal. Otóż sprzeciwili się przyznaniu tego miejsca radni. Odmowę przegłosowali mimo rekomendacji komisji urbanistycznej i obietnic prezydenta, że będzie to już tylko formalność. Wiadomość o odmowie: „najniespodziewaniej spadła na spokojnych mieszkańców Wilna, jak piorun z pogodnego nieba. Bo jakże tu pracować wytrwale i szczerze dla miasta, które żałuje skrawka ziemi dla człowieka takiej miary jak śp. Józef Montwiłł. […] Nic dziwnego, że boli każdego rdzennego wilnianina taki fakt, iż miasto, dla którego ten człowiek najwięcej zużył swych sił, odmówiło mu skromnego kącika”. Pojawiły się przy okazji głosy, iż w tle tej sprawy była polityka. Ten i ów mówił, ż „socjalistycznemu” zarządowi miasta nie podobały się idee przyświecające niegdyś działalności Montwiłła, a on sam uważany był do tego za przedstawiciela tzw. „klasy posiadającej”. Trzeba również dodać, że dochodziły do tego sprawy jakichś osobistych urazów, gdyż we władzach miasta były osoby, które dawniej nie miały dobrych relacji z Montwiłłem.
Zaraz po otrzymaniu negatywnej decyzji L. Ostrejko zwołał nadzwyczajne posiedzenie Komitetu, które w trybie nagłym zająć się musiało nową sytuacją[5]. Mimo przeciwności członkowie byli zdeterminowani, aby dzieło doprowadzić do końca. Wszyscy byli przekonani, że pomnik stanie, mimo iż nie było nadal wiadomo gdzie. Ostrejce doprawdy należała się chwała, iż podczas obrad potrafił załagodzić oburzenie zgromadzonych i doprowadzić zebranie do konstruktywnego końca. Efektem było nowe pismo do Magistratu, które zawierało dwa punkty:

a) skoro nie ma zgody na plac przy ulicy Zawalnej, to prosimy wskazać inne miejsce,

b) komitet proponuje od siebie trzy miejsca:

- ponownie skwer franciszkański przy Trockiej,

- miejsce w Ogrodzie Zamkowym „Cielętniku” (w którym nie został zrealizowany pomnik Syrokomli)

- lub nowo powstający skwer vis à vis kościoła św. Anny.

Poproszono też, że jeżeli Magistrat miałby inną propozycję, to miejsce to powinno spełniać warunki jego „pryncypialności”. Przygotowując się do dalszej „walki” komitet postanowił ponadto „wzmocnić” się udział osób o uznanym autorytecie. Zaproszenie do wejście do komitetu otrzymali: minister Aleksander Meysztowicz, poseł Jan Piłsudski oraz wykładowca USB inż. arch. Jan Borowski.  

Magistrat zupełnie się jednak nie przejął apelem i nadal działał w tej sprawie opieszale. Minęło kilka kolejnych miesięcy i nadal nie było decyzji. Komitet po kilku naradach zamierzał starać się już tylko o skwer przed kościołem franciszkanów. Zarząd Banku Ziemskiego potwierdził, że w razie niepowodzenia nadal jest gotów oddać plac przy „Lutni”. Ustalono wreszcie, iż kluczowym terminem do dalszych działań powinien być 1931 rok, gdyż przypadała wówczas 20 rocznica śmierci Józefa Montwiłła. Sprawa miejsca wyjaśniła się wreszcie w lipcu 1930 roku. Magistrat wydał wówczas oficjalną zgodę na „plac franciszkański” (ówczesny adres Trocka 14-16). Komitet chciał rozpocząć prace prawie od razu, lecz nie miał dostatecznych funduszy. Okazało się, że wszelkie zbiórki przy niepewności lokalizacji nie były tak efektywne jak oczekiwano.

*     *     *

Przy okazji wspomnianej sprawy dawniejszych relacji niektórych osób z J. Montwiłem, dodać można ciekawe uwagi do „sprawy pomnikowej”, jakie wniósł w tym czasie Zygmunt Nagrodzki. Uważał on, że gdyby od początku komitet nastawił się na wzniesienie pomnika w „ogródku bankowym” przy „Lutni”, od dawna nie byłoby wszystkich problemów. „Prywatny” teren banku oznaczał bowiem „prywatną” decyzję zarządu, do której – jak pisał – „nikomu się wtrącać”. Włączenie do zagadnienia władz miasta i próba zdobycia publicznego placu spowodowały niepotrzebne analizowanie politycznej przeszłości Montwiłła. Zdaniem Nagrodzkiego: „wlokła się ona teraz niczym smuga dymu”. Sięgano rzecz jasna do czasów carskich i przypominano między innymi o perturbacjach Montwiłła z nominacją na prezydenta Wilna, gdy nie został on zatwierdzony przez władze mimo wygrania wyborów. Nieprzychylne osoby pisały także o okresie, gdy Montwiłł był posłem do Dumy Państwowej w Petersburgu. Nagrodzki szczerze przyznawał, że dla niego i wielu jego znajomych, zmarły jako zdeklarowany legalista: „papieżem nie był”. Napisał też o tym, że miał żal za postawę Montwiłła w okresie twardego kursu rusyfikacyjnego władz. Jako dyrektor Banku Ziemskiego w imię ochrony instytucji przed możliwymi restrykcjami, miał zabronić swoim urzędnikom dofinansowywania akcji nielegalnego druku i czytelnictwa polskich książek, czym zajmował się właśnie Nagrodzki.

Dla równowagi przytoczmy inne głosy. Kilka miesięcy wcześniej Czesław Jankowski (był przyjacielem Montwiłła), pisał o nim, iż nie był nigdy: „ciasną prowincjonalną głową”, lecz człowiekiem o niezwykle rozwiniętym zmyśle regionalnym, doskonale rozumiejącym sytuację w której nie można się było (Polakom) dać zrównać z ziemią. Dzięki różnorodnym zabiegom i wybiegom należało docenić, że Montwiłł był współtwórcą fundamentów na których można było po Wielkiej Wojnie budować nową erę dla rodzinnego kraju.

Eliza Orzeszkowa z 1910 roku, pisząc list z okazji imienin Montwiłła, wyraziła obok życzeń swój podziw i uwielbienie dla niepospolitego działacza. Natomiast Helena Romer dodawała: „Montwiłł miał za życia i ma nieprzyjaciół dotąd […] jednak pod płaszczem ugodowości, lojalności był największym wrogiem rządu rosyjskiego, najzajadlejszym bojownikiem o wszystko, co rząd ów chciał w naszym kraju zniszczyć”.

„Ugodowość (Montwiłła) nie była w kolizji z pojęciem polskości. Przeciwnie, była ona w ówczesnych warunkach może jedyną furtką, pozwalającą wychodzić z impasu i omijać wszystkie przeszkody w postaci reakcyjnego prawodawstwa rosyjskiego. Taka ugodowość była prawdopodobnie zwykłym manewrem politycznym, a do jakiego stopnia opłacała się, najlepiej świadczy zamykanie oczu ze strony rządu na zamaskowany rozwój szkoły polskiej w Wilnie i innych placówek polskich. […] Był więc Montwiłł niewątpliwie typem ugodowca w dodatnim tego słowa znaczeniu. […] Wniosek prosty: ugodowość Józefa Montwiłła miała swoje usprawiedliwienie” – napisał w 1932 roku dla „Przeglądu Wileńskiego” autor podpisujący się pseudonimem „Narrans”[6]. Dodajmy na koniec, iż owa różnorodność ocen działalności Montwiłła, nie miała już żadnego wpływu na dalsze działania komitetu związane z pomnikiem jaki miał stanąć w Wilnie.