Pamięć w kamieniu zachowana… Rzecz o dawnych tablicach w Wilnie (2)

Fundowaniem tablic pamiątkowych w Wilnie, w okresie międzywojennym zajmował się również lokalny oddział Towarzystwa Opieki nad Grobami Bohaterów Powstań Polskich (TOnGBPP), powołany w 1921 roku. Na jego czele stał ksiądz Adam Kulesza. W 1927 r. oddział zdecydował, że uczci pamięć obrońców Wilna w formie kapliczki przy wejściu na cmentarz Rossa. Zamówiono projekt, który wykonał Juliusz Kłos. Rok później Towarzystwo ufundowało tablicę dla uczczenia bohaterów powstania 1863 roku. Płytę wmurowano ostatecznie 10 września 1928 roku w ścianę gmachu Sądu Okręgowego na ul. Mickiewicza 36 - od strony ulicy Ofiarnej (ob. Aukų g./Gedimino pr. 40).

Uroczystość odbyła się w obecności grupy weteranów powstania, którzy zrzeszeni byli w tym czasie we własnym związku. Poświęcenia dokonał arcybiskup Romuald Jałbrzykowski. Kiedy dokonywano wyboru miejsca, konsultowano się z Karolem Wikszemskim, żyjącym wówczas jeszcze w Wilnie. Jako 12-letni chłopiec był on w 1863 roku świadkiem rozstrzeliwania w tym miejscu skazańców. Niezależnie od informacji, jakie podał, toczył się w tym czasie zażarty spór naukowy historyków, którzy walczyli na argumenty: czy tam, gdzie wmurowano tablicę, skazańcy byli wieszani czy rozstrzeliwani. 
 

TOnGBPP zajmowało się przez kolejne lata stawianiem pomników, fundowaniem tablic i innymi formami zabezpieczenia miejsc i uczczenia postaci, „którzy położyli zasługi dla sprawy polskiej”. Gromadzono fundusze, organizując zbiórki i otrzymując dofinansowanie z centrali. Przedsięwzięciem Towarzystwa było też wystawienie dwóch tablic w katedrze - poświęcone zostały biskupom wileńskim Adamowi Krasińskiemu i Karolowi Hryniewieckiemu.

Od 1934 roku Towarzystwo w porozumieniu z władzami Uniwersytetu Stefana Batorego rozpoczęło też umieszczanie tablic na terenie głównego kompleksu uczelni. W październiku 1934 r. odsłonięto tablicę, poświęconą pamięci Macieja K. Sarbiewskiego (na dziedzińcu jego imienia). Rok później, z pomocą rodziny Protassewiczów, powstała tablica pamiątkowa najsławniejszego przedstawiciela tego rodu – biskupa Waleriana, Protassewicza, współzałożyciela Akademii Wileńskiej (na dziedzińcu Piotra Skargi). 

Towarzystwo porozumiało się też w 1935 roku z Akademickim Klubem Włóczęgów i Towarzystwem Krajoznawczym podejmując projekt wmurowania szeregu nowych tablic. Poświęcane miały być zasłużonym profesorom Akademii Wileńskiej oraz uznawanego za jej kontynuatora Uniwersytetu Stefana Batorego. Pierwsze dwie tablice odsłonięto na frontonie kościoła Św. Jana w czerwcu 1936 roku - uczczono w ten sposób pamięć o dwóch pierwszych rektorach: Piotrze Skardze i Jakubie Wujku. Następne płyty poświęcono: założycielowi obserwatorium astronomicznego ks. Tomaszowi Żebrowskiemu i astronomowi ks. Marcinowi Poczobuttowi (wmurowana została na dziedzińcu jego imienia).
 

Akcja Towarzystwa nie szła jednak tak dobrze, jak sobie tego życzono. Prezes ks. Adam Kulesza skarżył się, że organizacja ma niewielkie wsparcie społeczeństwa, wobec czego praca szła z wielkim trudem. Faktycznie było tak, że dalszych tablic nie odsłaniano. Niecodzienne okoliczności miała sprawa odsłonięcia tablicy, poświęconej sławnemu procesowi 70 bohaterskich obrońców kościoła w Krożach, z którymi krwawo rozprawili się kozacy w 1894 r. Tablica wmurowana została w 1933 roku w gmachu Urzędu Wojewódzkiego na rogu ulic Marii Magdaleny 2/Zamkowej 1 (ob. Šventaragio g./Pilies g., budynek MSW Litwy). W czasach carskich znajdował się tam sąd, zanim jeszcze zbudowano właściwy budynek sądów na prospekcie Świętojerskim. Miejsce na tablicę znalazło się w sali, w której w 1897 roku toczyła się rozprawa krożańskich wieśniaków. Przeciwko tej formie upamiętnienia wystąpił z protestem - niespotykanym w takich sprawach - Bronisław Krzyżanowski. Był on członkiem komitetu fundacyjnego, ale zakwestionował treść napisu. Rzecz poddana została głosowaniu i wniosek protestującego został oddalony. Fotografia tablicy nie zachowała się.

Najwięcej tablic, jakie pojawiły się w Wilnie międzywojennym poświęconych było Józefowi Piłsudskiemu. Jedną z pierwszych odsłonięto w 1928 r. w dawnym pałacu Sapiehów na Antokolu. Okazją ku temu były uroczystości otwarcia w tym gmachu niegdyś wojskowego, a potem uniwersyteckiego szpitala tzw. „Kliniki Ocznej”. Tablica wykonana została z piaskowca i przedstawiała popiersie J. Piłsudskiego. Zawieszono ją w przedsionku pałacowym. Kolejną tablicę odsłonięto w dniu imienin J. Piłsudskiego w marcu 1931 r. z inicjatywy środowiska kolejarskiego. Wykonano ją z brązu i przedstawiała popiersie Marszałka. Została osadzona w ścianie sali konferencyjnej w budynku DOKP na rogu ulic Wielka Pohulanka/Słowackiego (DOKP - Dyrekcji Okręgowych Kolei Państwowych, od czasów carskich aż do dziś mieści się tam zarząd kolei, obecnie - Lietuvos Geležinkeliai). Z tej samej okazji tablicę ufundował też zarząd wojewódzki Federacji Polskiego Związku Obrońców Ojczyzny (PZOO), który jako miejsce jej umieszczenia wybrał skromny domek na ulicy Piłsudskiego (ob. Algirdo g.). To w nim, w konspiracyjnym mieszkaniu przyszły marszałek drukował w 1895 roku nielegalne pismo PPS-u „Robotnik” .

Następna tablica „marszałkowska” wmurowana została w ścianę budowanego od 1926 r. gmachu Państwowej Szkoły Technicznej na ul. Holendernia 12 (po wojnie - zawodowa szkoła techniczna na ul. Olandų, obecnie razem z budynkiem dawnego Gimnazjum im. Króla Zygmunta Augusta (po wojnie - technikum kolejarskie) należy do Wileńskiego Kolegium Technologii i Wzornictwa). Tablicę na Holenderni odsłonięto w 1929 roku, kiedy szkoła jako patrona otrzymała Marszałka Józefa Piłsudskiego. Bardzo ozdobna tablica „marszałkowska” z płaskorzeźbą popiersia z profilu znalazła się też na domu narożnym Wileńska 37/Orzeszkowej 11. Józef Piłsudski zatrzymał się w tym domu podczas jednego z pobytów w Wilnie. Okazała kamienica należała do Włodzimierza Łęskiego i to on ufundował tablicę. Zamontowano ją 25 czerwca 1935 roku, w dniu zakończenia żałoby narodowej po śmierci Marszałka. W kamienicy swoje siedziby miały: Federacja PZOO, Związek Oficerów Rezerwy i Stowarzyszenie Rezerwistów. Były to zrzeszenia z silną ideologią wojskową, mające duchowy związek z Twórcą Armii Polskiej, a tablica symbolicznie oddawała ów związek. Każdego roku w marcu uroczyście świętowano imieniny Józefa Piłsudskiego. Z tej okazji wydano m.in. album, w którym obok opisów zamieszczono też fotografie domów w Wilnie, w których mieszkał Piłsudski.

Z okazji imienin, obchodzonych jeszcze za życia Marszałka, w 1934 roku na domu przy ul. Św. Anny 2 wmurowano tablicę o treści: „W tym domu mieszkał w latach 1877-1878 Józef Piłsudski. 19 marca 1934 r. Legioniści". Fundatorem był Okręgowy Wileński Związek Legionistów. Uroczystość zaszczycił swą obecnością Inspektor Armii gen. Stefan Dąb-Biernacki, który odsłonił tablicę, a jej poświęcenia dokonał ks. kapelan Edmund Nowak. Władysław Kamiński, który reprezentował Związek Legionistów, podczas swojego przemówienia przekazał władzom miasta sprawę opieki nad tablicą, a prezydent m. Wilna Wiktor Maleszewski ją przyjął. Jeszcze jedna z tablic ufundowana została w 1937 roku przez związek podoficerów zawodowych i trafiła do Zułowa. Praktycznie wszystkie te tablice nie zachowały się, a o ich losie niczego nie wiadomo.  
 

Swoich tablic doczekali się też działacze społeczni. Pierwsza z nich poświęcona została „szlachetnemu filantropowi wileńskiemu”, czyli Józefowi Montwiłłowi. Wmurowano ją na ścianie kapliczki Najświętszej Panny Niepokalanego Poczęcia w pobliżu kościoła o.o. Franciszkanów na ulicy Trockiej (tzw. kaplica Suzinowa). Tablicę zaprojektował Ferdynand Ruszczyc. Nie zachowała się do naszych czasów. Druga z tablic jest zachowana i warto o niej przypomnieć, gdyż budzi spore zainteresowanie wilnian. Jest umieszczona na ścianie narożnego domu z jasno-beżowej cegły przy rogu ulic Tatarskiej i Dobroczynności (ob. Totoriu g. 11/ Labdariu g. 7). Fundatorem tejże kamienicy był niezwykle szanowany i ceniony wileński filantrop Piotr Leho, postać prawie nieznana, a szkoda, gdyż jego zasługi dla Wilna były wielkie.

Piotr Leho znany jest w rosyjskojęzycznych źródłach jako Piotr Iwanowicz Lego. Ukończył studia prawnicze w Petersburgu (1853-56), a później zamieszkał w Wilnie. Jako adwokat pełnił przez kilkanaście lat funkcję sędziego pokoju, był też przez dwie kadencje radnym Dumy Miejskiej, czyli ówczesnej Rady Miasta Wilna. Łączył znajomość prawa z doskonałym opanowaniem zasad księgowości, dlatego został członkiem zarządu Wileńskiego Banku Ziemskiego. Wybrano go również do ścisłego zarządu Wileńskiego Towarzystwa Dobroczynności, gdzie przez ponad 20 lat był kierownikiem I Wydziału (gospodarczego). Oprócz tego był członkiem zarządu, który stanowił kuratorium „Domu Dzieciątka Jezus” na ulicy Subocz. Był on katolikiem „praktykującym po kryjomu” i jest to ważna informacja, gdyż we wspomnieniach zaznaczono, że wobec władz carskich występował jako prawosławny. Dzięki temu był osobą „prawomyślną”, mógł więc pełnić liczne funkcje w tak różnorodnych instytucjach, mimo, iż niektóre z nich miały charakter katolicki.

Zarówno w banku, jak i w zarządzie Towarzystwa Dobroczynności Piotr Leho blisko współpracował z Józefem Montwiłłem. Nie miał rodziny, więc mógł działalności zawodowej i dobroczynnej poświęcić się całkowicie. Mieszkał we własnej kamienicy na Wielkiej Pohulance, którą w ostatnich latach swojego życia sprzedał rodzinie Bunimowiczów, a sam zamieszkał w apartamencie w domu Parczewskiego na ulicy Końskiej (wówczas - Żandarmski Piereułok). Jego ostatnią posadą była funkcja prezesa Wileńskiego Banku Komercyjnego. Piotr Leho zgromadził spory majątek, który w całości przeznaczył na cele dobroczynne. Podczas rozbudowy kompleksu Towarzystwa Dobroczynności w 1894 r. sfinansował budowę wspomnianego gmachu.

Zgodnie z wolą fundatora budynek został przekazany na własność Towarzystwa Dobroczynności z zaznaczeniem, że ma pełnić funkcję mieszkaniową dla „biednej, niepracującej inteligencji”. Ów fakt został upamiętniony tablicą z łacińskim napisem i datą poświęcenia domu. Filantrop został z wielkim szacunkiem wymieniony też przez księdza Franciszka Zawadzkiego, który otrzymał od Piotra Leho niebagatelną na owe czasy kwotę 12 tysięcy rubli. Dzięki tym pieniądzom ks. Zawadzki mógł w 1900 roku rozpocząć „wymagające w trybie alarmującym” prace konserwatorskie stiukowego wystroju kościoła Świętych Piotra i Pawła na Antokolu. Piotr Leho zmarł 10 kwietnia 1902 roku, a na łożu śmierci został opatrzony sakramentami przez księdza prałata Wiktora Frąckiewicza-Radzymińskiego (ówczesnego proboszcza Ostrej Bramy).  
 

Na koniec nieco informacji o kilku innych tablicach, które umieszczone były w nieistniejących obecnie obiektach. Zarząd Wileńskiego Towarzystwa Wioślarskiego odsłonił w 1938 roku na własnej przystani nad Wilią u ujścia Wilenki tablicę, która poświęcona była dwóm nieżyjącym już wówczas zasłużonym działaczom: Józefowi Buczyńskiemu i Józefowi Rewkowskiemu. W 1939 roku Kuratorium nad Ociemniałymi obchodziło 10-lecie powstania tej instytucji - odsłonięto z tej okazji tablicę, poświęconą nieżyjącej założycielce dr Marii Strzemińskiej (+27 XI 1937). Nad tablicą umieszczoną w sali głównej zawieszony był portret zmarłej pędzla artysty malarza Tadeusza Gadomskiego. Doktor Maria Strzemińska była córką znanego w XIX wieku okulisty wileńskiego. Sama traciła wzrok w wyniku tyfusu, przebytego w okresie okupacji niemieckiej w 1917 r., dlatego problem ociemniałych był jej bardzo bliski. Budynek Kuratorium Ociemniałych wraz z przyległymi zakładami koszykarskimi (produkcji koszyków) mieścił się na Wielkiej Pohulance 20, tuż przy cerkwi Romanowskiej. Kompleks został zburzony, a niedawno wyrósł w tym miejscu nowy budynek mieszkalny.

Pominąłem w niniejszym artykule szereg tablic, które w Dwudziestoleciu międzywojennym zostały wmurowane na ścianach lub wewnątrz kościołów. Podam tylko informację o kilku z nich. W kościele Najświętszego Serca Jezusowego na ulicy Archanielskiej (po wojnie przebudowany na Dom Kultury Budowlanych) odsłonięto w 1932 roku tablicę projektanta tej świątyni - Antoniego Wiwulskiego (dłuta prof. B. Bałzukiewicza). Miała formę półkola z płaskorzeźbą przedstawiającą portret architekta. Na ścianie w pobliżu ołtarza kościoła Św. Stefana (nieopodal dworca) wmurowano w 1934 roku marmurową tablicę ku czci księdza Napoleona Dyakowskiego, który był m.in. założycielem Towarzystwa „Powściągliwość i Praca” zajmującego się sierotami.

Wspomniane już Towarzystwo Opieki nad Grobami Bohaterów postawiło sobie za cel, że fundować będzie też tablice, poświęcone każdej z ofiar murawiowskiego terroru. Dwie tablice wmurowano w czerwcu i lipcu 1933 roku, w 70 rocznicę Powstania Styczniowego. Pierwsza poświęcona była księdzu Stanisławowi Iszorze i znalazła się na ścianie w kościele Świętych Jakuba i Filipa. Druga poświęcona była księdzu Rajmundowi Ziemackiemu i umieszczono ją na frontowej ścianie kościoła Św. Rafała.  
 

Mam nadzieję, że artykuł będzie pomocny dla wszystkich, którzy udając się na kolejny spacer po Wilnie trafią do opisywanych miejsc. 

Fotografie ze zbiorów Autora. Pierwszą część artykułu można przeczytać tu:
Pamięć w kamieniu zachowana… Rzecz o dawnych tablicach w Wilnie (1)